Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.3.4.2.12 Gelede partikels met een toestand aanduidende betekenis
Bij deze groep werkwoorden gaat het om gelede partikels achterover, omver, onderuit, voorover en de partikels op een, zoals aaneen en bijeen.
Verder lezen
Achterover
Met behulp van het partikel achterover kunnen samenkoppelingen gevormd worden met de betekenis 'de werking genoemd in het werkwoord is naar achteren gericht'. Voorbeelden zijn:
1achteroverhellen, achteroverleunen, achteroverslaan, achterovertuimelen, achterovervallen, achteroverduwen, achteroverschoppen
Omver
Met behulp van het partikel omver kunnen samenkoppelingen gevormd worden die betekenen 'door de werking genoemd in het werkwoord uit zijn evenwicht, ondersteboven raken of gebracht worden' (letterlijk of figuurlijk). Voorbeelden zijn:
2omverkantelen, omvervallen, omverwaaien, omverblazen, omvergooien, omverkegelen, omverrijden
Onderuit
Met het partikel onderuit kunnen samenkoppelingen gevormd worden die naar de betekenis verwant zijn met die met omver. Voorbeelden van werkwoorden met onderuit zijn:
3onderuitgaan, onderuitglijden, onderuitzakken.
Voorover
Met behulp van het partikel voorover kunnen samenkoppelingen gevormd worden die een betekenis hebben die tegengesteld is aan die van achterover: 'de werking genoemd in het werkwoord is naar voren gericht'. Voorbeelden zijn:
4vooroverbuigen, vooroverhangen, vooroverzakken
Partikels met als tweede deel een
De vormingen met partikels waarvan het tweede deel het woord een is, kunnen naar hun betekenis als volgt ingedeeld worden:
  • de samenkoppelingen met uiteen betekenen dat door de werking een afstand of verwijdering ontstaat; die met aaneen, bijeen, dooreen, ineen en opeen geven nabijheid aan;
  • de samenkoppelingen met bijeen en opeen geven geen vermenging aan, die met aaneen, dooreen en ineen wel;
  • de samenkoppelingen met aaneen en ineen geven eenwording aan, dooreen niet.
Het volgende schema vat dit samen:
Tabel 1. De betekenis van werkwoorden met aaneen, bijeen, dooreen, ineen,opeen en uiteen
verwijdering nabijheid
zonder vermenging met vermenging
zonder eenwording met eenwording
uiteen bijv.: uiteenhalen bijeen, opeen bijv.: bijeenhalen, opeenleggen dooreen bijv.: dooreengroeien ineen, aaneen bijv.: ineengroeien, aaneenschrijven
Samenkoppelingen met een van de genoemde elementen als eerste deel behoren gewoonlijk tot de formele taal of komen vooral voor in Belgisch-Nederlands. In Nederlands-Nederlands wordt soms liever een omschrijving met een voorzetsel en elkaar gebruikt (bijv. door elkaar in plaats van dooreen). Voorbeelden van dergelijke samenkoppelingen zijn:
5aaaneenbinden, aaneengroeien, aaneenschakelen, aaneenschrijven
bbijeenbrengen, bijeenhangen, bijeenkomen, bijeenroepen, bijeentrommelen
cdooreengooien, dooreengroeien, dooreenmengen, dooreenroeren
dineendraaien, ineendrukken, ineenfrommelen, ineenzakken
eopeenbotsen, opeenhopen, opeenleggen, opeenpersen
fuiteenbarsten, uiteendrijven, uiteengaan, uiteenlopen
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij juni 2022
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
    Interessante links