29.1.2.3 Adjectieven met negatieve voor- en achtervoegsels
Het Nederlands heeft een aantal negatieve voor- en achtervoegsels die gecombineerd kunnen
worden met adjectieven, zoals on-, -loos en -vrij.
Verder lezen
Voorvoegsels
De negatieve voorvoegsels on-, non-,
in-, a-, ab-, dis-, en niet-
kunnen gecombineerd worden met adjectieven:
Het is onmogelijk om nieuwe
adjectieven te maken met wan- en mis- als linkerlid: wanstaltig
en mistroostig bestaan wel, maar die zijn
niet afgeleid van *(ge)staltig of
*(ge)troostig.
1onbekwaam
2non-figuratief
3incompleet
4asociaal
5abnormaal
6disfunctioneel
7niet-verenigbaar
Met deze voorvoegsels wordt steeds het tegendeel uitgedrukt van wat het grondwoord betekent:
iemand die onbekwaam
is, is niet bekwaam,
en iets dat incompleet is, is niet compleet.
De uitheemse
prefixen
in- en a- en ab- en dis- zijn alleen te
combineren met uitheemse stammen (wel abnormaal niet *abgewoonuitgesloten), het inheemse
on- kan met inheemse ongewoon maar ook met
uitheemse onspecifiek. Het uitheemse prefix dys- vinden we alleen in adjectieven die gerelateerd zijn aan
nomina met het prefix (dyslectisch <
dyslexie).
Naast negatief in- is er ook een inheems prefix
in- met een heel andere, intensiverende betekenis: intriest
heel erg triest.
Verschillen tussen on- en niet-
Verdieping
Verschillen tussen on- en niet-
Volgens Booij (2012:112) is er een duidelijke taakverdeling tussen de prefixen
on- en niet-: on- ontkent de eigenschap die door de basis wordt uitgedrukt
en kent een contraire betekenis toe, terwijl niet- enkel de eigenschap of de relatie ontkent die door het basiswoord
wordt uitgedrukt. Aldus zou het betekenisverschil verklaard worden tussen onchristelijk, een
adjectief dat een duidelijke eigenschap toekent, en niet-christelijk, dat
enkel uitdrukt dat de eigenschap 'christelijk' ontbreekt. Dat verklaart meteen waarom
niet- met meer adjectieven gecombineerd kan worden dan on-.
Deze interpretatie laat onverlet dat er ook niet- en
on-adjectieven bestaan waar geen duidelijk
betekenisverschil te vinden is, bijvoorbeeld bij de synoniemen onproductief en
niet-productief. Bauer et al. (2013) zien (voor het Engels) geen duidelijke taakverdeling
tussen de verschillende negatieve voorvoegsels die het Engels kent. Zie ook het Taalportaal .
Dat betekent niet, dat de betekenisbijdrage van de verschillende prefixen precies
dezelfde is.
Achtervoegsels
Met de achtervoegsels -loos, -arm en
-vrij worden adjectieven gevormd met een negatief
betekenisaspect:
8moedeloos,
werkloos
Sommige taalgebruikers maken of voelen een betekenisverschil tussen werkeloos
zonder iets te doen en werkloos
zonder betaald werk (zie Taaladvies.net en De Taaltelefoon . Een
vergelijkbaar betekenisverschil is er tussen zoutloos en zouteloos, smaakloos en smakeloos, naamloos en nameloos, enz. De algemene tendens lijkt te
zijn dat de vormen mét een bindings-e een figuurlijker betekenis hebben
dan die zonder.
9zoutarm
In verschillende bronnen worden formaties met -arm als
adjectivale samenstellingen opgevat. Nominale samenstellingen met een adjectief als
linker lid zijn echter buiten de kleurennamen (grasgroen, bloedrood) en de
elatieve samenstellingen (torenhoog, beregezellig) extreem
zeldzaam.
10roestvrij,
transfervrij
In het algemeen wordt in -loos-afleidingen het
ontbreken van het basiswoord als negatief gepresenteerd of ervaren, en in -vrij-afleidingen als positief: vergelijk minimale paren als
waardevrij
en werkeloos.
Maar vlekvrij
en vlekkeloos
zijn allebei positief, misschien omdat vlekken in het algemeen als negatief gezien
worden.
De betekenisbijdrage van -loos en -vrij laat zich omschrijven als 'zonder het door het basiswoord aangeduide',
die van -arm 'met weinig van het door het basiswoord
aangeduide': zoutloos
betekent zoveel als 'zonder zout', zoutarm is
'met weinig zout'.
Literatuur
Booij (2012), Bauer et al. (2013), Smessaert
(2013), Fletcher (1980), Elative compounds (Taalportaal) .
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Ton van der Wouden | januari 2021 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 29,../../data/archief/ans2/e-ans/29/body.html; |
negatieontkenningprefixsuffixadjectiefbijvoeglijk naamwoordvoorvoegselachtervoegsel