ANS | 12.3.2.1.1 Het voorvoegsel be-

12.3.2.1.1 Het voorvoegsel be-

Met het onbeklemtoonde voorvoegsel, of prefix, be- worden overgankelijke werkwoorden gevormd van andere werkwoorden, van adjectieven, en van substantieven, zoals de werkwoorden bebouwen, bezuinigen en bedijken laten zien.

Verder lezen

Be- + werkwoord

Het voorvoegsel be- toegevoegd aan een onovergankelijk werkwoord maakt het afgeleide werkwoord overgankelijk. De werkwoorden gevormd volgens dit productieve procedé hebben als gemeenschappelijk betekeniselement: ‘het richten van de door het basiswoord genoemde werking op een bepaalde zaak’. Zo wordt in zin (1) de werking die door het onovergankelijke werkwoord kijken genoemd wordt, gericht op de foto's (= lijdend voorwerp):

1We bekijken de foto's nauwkeurig.

Voorbeelden van zulke werkwoorden zijn:

2beademen, bediscussiëren, befietsen, beklimmen, beredeneren, berijden, bespreken

De combinatie van het voorvoegsel be- met een overgankelijk gebruikt werkwoord resulteert in een nieuw overgankelijk werkwoord. In een paar gevallen is hetzelfde lijdend voorwerp mogelijk bij zowel het afgeleide woord als bij het basiswoord; dit is bijvoorbeeld het geval bij begeleiden, begroeten en bekritiseren (iemand geleiden/begeleiden, iemand groeten/begroeten, iemand kritiseren/bekritiseren). Er kan wel een betekenisverschil tussen de afgeleide vorm en het basiswoord optreden.

De meeste werkwoorden die met het voorvoegsel be- zijn afgeleid van een overgankelijk werkwoord, vereisen een ander type lijdend voorwerp dan het basiswoord. Vergelijk bijvoorbeeld met elkaar:

3een huis bouwen / het land bebouwen

water gieten / de planten begieten met water

verhalen schrijven / gebeurtenissen beschrijven

een lied zingen / heldendaden bezingen

bomen planten / een helling beplanten met bomen

In de werkwoordelijke constituent een huis bouwen ontstaat het lijdend voorwerp als gevolg van de handeling, terwijl in het land bebouwen het lijdend voorwerp het land al bestaat. Hetzelfde semantisch contrast zien we in de woordparen schrijven/beschrijven en zingen/bezingen.

Be- + adjectief

Een klein aantal overgankelijke werkwoorden is opgebouwd uit het voorvoegsel be- plus een adjectief. Ze betekenen: ‘in de toestand brengen die het adjectief uitdrukt’. Het procedé is niet productief. Tot dit type behoren beangstigen, bevuilen en beveiligen. Onovergankelijk is bekoelen, met de betekenis 'in een koele toestand raken'.

Het onovergankelijke werkwoord bezuinigen is ook opgebouwd uit be- en een adjectief. De betekenis wijkt af van die van de genoemde werkwoorden. Dit werkwoord betekent namelijk 'zuiniger (gaan) doen', zoals in:

4Ook wij zullen moeten gaan bezuinigen.

Sommige van deze werkwoorden, zoals bevuilen, kunnen ook als afleidingen van een substantief beschouwd worden.

Be- + substantief

Het prefix be- kan een substantief als basiswoord hebben. De betekenis van zulke afleidingen is ‘voorzien van wat het substantief noemt’. Zo betekent bebossen ‘voorzien van bos’. Het procedé is productief. Voorbeelden zijn:

5bedijken, bedraden, bemannen, betegelen, bewegwijzeren, bezielen

Werkwoorden als bewapenen en bespikkelen, die zich naar de betekenis hierbij aansluiten, kunnen ook opgevat worden als afgeleid van een werkwoord.

Werkwoorden met de vorm [be-[N-ig]###A###]###V###

Tabel i. Werkwoorden met de structuur [be-N-ig]###V###

Tabel ii. Werkwoorden met de structuur [be-[N-ig]###A###]###V###

Verdieping

Werkwoorden met de vorm [be-[N-ig]###A###]###V###

Een speciale groep be-werkwoorden wordt gevormd door werkwoorden met een stam met de vorm be-N-ig, die afgeleid zijn van een substantief (N):

Tabel i. Werkwoorden met de structuur [be-N-ig]###V###

substantief	afgeleid werkwoord
eed	be-ëd-igen
kost	be-kost-igen
schade	be-schad-igen

Er lijkt hier geen sprake te zijn van afleiding van het be-werkwoord van een adjectief op -ig, omdat adjectieven als edig, kostig, en schadig niet bestaan. Het ontstaan van dit patroon kan in verband gebracht worden met het bestaan van be-werkwoorden waaraan zowel een substantief als een adjectief op -ig kan worden gerelateerd:

Tabel ii. Werkwoorden met de structuur [be-[N-ig]###A###]###V###

substantief	adjectief	werkwoord
kracht	krachtig	be-kracht-ig-en
moed	moedig	be-moed-ig-en
vocht	vochtig	be-vocht-ig-en

Bij dit soort woordfamilies kan er een directe relatie gelegd worden tussen het werkwoord, formeel afgeleid van een adjectief op -ig, en een substantief. Er is als het ware een kortsluiting mogelijk in het patroon van betrekkingen tussen verwante woorden. Er kan een paradigmatisch dwarsverband aangenomen worden tussen bijvoorbeeld kracht en bekrachtigen.

Zie Booij & Audring (2018).

Op grond van de werkwoorden in Tabel ii kan de taalgebruiker besluiten tot een woordvormingspatroon [be- [N-ig]###A###]###V###. Dit patroon is de vereniging van twee woordvormingsschema’s:

i[N-ig]###A### + [be-A]###V### = [be-[N-ig]###A###]###V###

Literatuur

De Vries (1975), De Haas & Trommelen (1993: 66-72)

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Geert Booij	juni 2022
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen